Τραπεζούς: η καλλίστη των πόλεων!

Τραπεζούς: η καλλίστη των πόλεων!

     Αποικία της Σινώπης, σταυροδρόμι εμπορικών χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, ορμητήριο των βυζαντινών στρατευμάτων, κέντρο διοικητικής περιφέρειας, πυρήνας αυτονομιστικών κινημάτων, πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας, η πόλη της Τραπεζούντας, "εν τη εώα πασών αρίστη" (η καλύτερη της Ανατολής- Ιωάννης Ευγενικός "Εγκωμιαστική Έκφρασις της Τραπεζούντος"), διαγράφει μια αδιάκοπη και επίπονη ιστορική πορεία. Αν και συχνά στη δίνη σφοδρών πολεμικών συγκρούσεων, η Τραπεζούντα γεννά αγίους, μάρτυρες, θρυλικούς ήρωες, ένδοξους αυτοκράτορες, σοφούς λογίους. Η καίρια γεωγραφική της θέση την αναδεικνύει σε σπουδαίο οικονομικό και εμπορικό κέντρο. Συνακόλουθη είναι η οικιστική και η πολιτιστική ανάπτυξη.

Από την περιοχή αυτή  καταγόταν και η οικογένεια του Κ.Π. Καβάφη . Ο Αλεξανδρινός ποιητής εμπνεύστηκε από την πόντια πόλη, πόνεσε κι έγραψε το '' Πάρθεν '':

 

"Όμως απ' τ' άλλα πιο πολύ με άγγιξε το άσμα

το Τραπεζούντιον με την παράξενή του γλώσσα

και με τη λύπη των Γραικών των μακρυνών εκείνων

που ίσως όλο πίστευαν που θα σωθούμε ακόμη".

       Η πόλη ιδρύθηκε ως αποικία της Σινώπης τον 8ο (756) αιώνα π.X., κατά το χρονικό του Ευσέβιου Καισάρειας, δηλαδή λίγο νωρίτερα από τη Ρώμη και 100 χρόνια πρίν από το Βυζάντιο. Οικιστής της πόλης θεωρείται ο Άσκρης, πιθανότατα Μιλήσιος ευγενής, γιατί σύμφωνα με το αποικιακό δίκαιο των Ελλήνων ο οικιστής έπρεπε να προέρχεται από τη μητρόπολη και να διακρίνεται για την καταγωγή του και για τις πολιτικές και στρατιωτικές του ικανότητες. Αυτός όφειλε αρχικά να επισκεφθεί την περιοχή όπου θα ιδρυόταν η αποικία, ώστε να είναι προετοιμασμένος και ενημερωμένος τόσο για τη στρατιωτική, εμπορική και γεωγραφική της θέση, όσο και για το καλό κλίμα και την κατάσταση των ανέμων και των υδάτων. Η εκλογή της θέσης της Τραπεζούντας μάλιστα, αποδεικνύει ότι ο οικιστής της διέθετε αντίληψη πολιτική και προπάντων εμπορική. Πράγματι, καμιά άλλη πόλη στον Εύξεινο Πόντο, ούτε κι η ίδια η Σινώπη, δεν είχε τόσο κατάλληλη εμπορική θέση. Oι Σινωπείς άποικοι την ονόμασαν "Tραπεζούντα", εξαιτίας των τραπεζοειδών λόφων που υπήρχαν στην περιοχή ή, κατά μια άλλη άποψη, εξαιτίας του τραπεζοειδούς σχήματος που της έδωσαν οι ίδιοι. H επιλογή της θέσης αντικατοπτρίζει την πρόθεση των Σινωπέων για τη δημιουργία ενός ασφαλούς εμπορικού σταθμού και δικαιώνεται εκ των υστέρων από την ιστορία της πόλης.
    Οι πληροφορίες σχετικά με την Τραπεζούντα των Αρχαϊκών και των Κλασικών χρόνων είναι ελάχιστες, καθώς οι πηγές σιωπούν. Η μοναδική αναφορά απαντά στην "Κύρου Ανάβασις" του Ξενοφώντα. Μετά από μακρά πορεία οι 10.000 Έλληνες μισθοφόροι που πολέμησαν στο πλευρό του Κύρου φτάνουν "[...] επί θάλασσαν εις Τραπεζούντα, πόλιν ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω, Σινωπέων αποικία [...]" Οι Μύριοι στρατοπέδευσαν νοτιοανατολικά της πόλης, στο λόφο Μίθριο (400-401 π.Χ.). 

     Παρά την έλλειψη πηγών μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Τραπεζούντα γνώρισε κάποια οικονομική ανάπτυξη μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, δεδομένου ότι είχε τη δυνατότητα να κόβει δικά της νομίσματα, ήδη από τον 4ο αι. π.Χ.  Στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η Τραπεζούντα εντάσσεται στο πλαίσιο του imperium romanum ως ελεύθερη πόλη και γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Ο περίφημος Λατίνος γεωγράφος Πομπώνι Μέλα τη χαρακτηρίζει "urbis maximus illustris", πόλη μεγίστη, ένδοξη. Η πόλη αναδεικνύεται σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας, γεγονός που οφείλεται στη σύνδεσή της με τους μεγάλους εμπορικούς δρόμους της εποχής. .
     Στα μέσα του 3ου αιώνα, το 257 μ.X., η Τραπεζούντα γνωρίζει την πρώτη μεγάλη καταστροφή στην ιστορία της, όταν την κατακτούν και τη λεηλατούν Γότθοι που είχαν ήδη επεκταθεί στην Kριμαία.  η Τραπεζούντα αργεί πολύ να ανακάμψει. Δεν κόβει πια νομίσματα και χάνει το status της ελεύθερης πόλης. Παράλληλα, ο χριστιανισμός διαδίδεται στον Πόντο και στα χρόνια του Διοκλητιανού εμφανίζονται οι πρώτοι μάρτυρες της νέας θρησκείας. Aνάμεσά τους ξεχωρίζει ο άγιος Eυγένιος, ο πολιούχος της Tραπεζούντας. Τότε ανάγονται κατά την παράδοση και οι ιδρύσεις μεγάλων μονών. 

    Στους επόμενους αιώνες η "θεόσωστη και θεοσυντήρητη" πόλη της Τραπεζούντας θα δοκιμάσει την ένταση των πολεμικών συγκρούσεων, άλλοτε ως βάση των Βυζαντινών στη Μαύρη Θάλασσα και άλλοτε αποτελώντας η ίδια ή η ευρύτερη περιοχή της το θέατρο των πολεμικών επιχειρήσεων. Παράλληλα, ο διοικητικός της ρόλος αναβαθμίζεται με την αναγωγή της σε πρωτεύουσα του θέματος Χαλδίας, ενώ ήδη από το 10ο αιώνα αποτελεί σημαντικό εμπορικό κέντρο της περιοχής. Οι προσπάθειες αυτονόμησης της περιοχής από μέλη της οικογένειας των Γαβράδων, γύρω στα τέλη του 11ου και κατά το 12ο αιώνα, αντικατοπτρίζουν τη δυναμική του χώρου αλλά και την αδυναμία του Βυζαντινού αυτοκράτορα να ελέγξει αποτελεσματικά και να προασπίσει την περιοχή. Πρόκειται για μια ταραγμένη εποχή.

     Η ίδρυση της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών το 1204 θεωρείται απόρροια μακροχρόνιων διεργασιών και όχι γέννημα της ιστορικής συγκυρίας (κατάληψη Βυζαντίου από τους Λατίνους). Για δυόμισι περίπου αιώνες η Τραπεζούντα, ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, θα διαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο, όχι μόνο ως πολιτική δύναμη αλλά κυρίως ως οικονομικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο. Η παράδοσή της στους Οθωμανούς Τούρκους το 1461 ανοίγει μια καινούρια σελίδα στην ιστορία της. 

       Η Τραπεζούντα στην παρακμή της, τον 19ο αιώνα είχε μόνο 4.200 οικογένειες. 1.200 οικογένειες ήταν Ελληνικές, 500 Αρμενικές και 180 αρμενοκαθολικές, 20 διαμαρτυρόμενες, 2.100 Περσικές, Ευρωπαικές και Οθωμανικές. Μαζί με τα προάστιά της είχε περίπου 31.000 κατοίκους, δηλαδή 6.500 οικογένειες. Είχε 4 αλληλοδιδακτικά σχολεία Δημόσια, δύο Παρθεναγωγία, την Ελληνική Σχολή (Φροντιστήριο) και άλλα ιδιωτικά Σχολεία. Αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν 700 μαθητές στα αλληλοδιδακτικά, 250 στο Παρθεναγωγείο, 220 στο Φροντιστήριο και 150 στα ιδιωτικά. Δηλαδή αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν 1.250 σπουδαστές στην Τραπεζούντα. Η διοίκηση των σχολείων γινόταν από το ανώτατο Συμβούλιο. Το Συμβούλιο άλλαζε κάθε δύο χρόνια και είχε ένα πρόεδρο και Εφορεία με τρία μέλη. Η ανώτερη Ελληνική κοινωνία της Τραπεζούντας φρόντιζε πάρα πολύ για τα Σχολεία, τις εκκλησίες και γενικά την κοινωνική ζωή. Ο Ελληνισμός συντηρούσε την α) Φιλόπτωχο Αδελφότητα, και β) Αδελφώτητα Κυριών η Μέριμνα, η οποία σπούδαζε με έξοδά της άπορα παιδιά και ένα σπουδαστή στην Θεολογική Σχολή. Ιδιαίτερη κίνηση έδινε η Λέσχη με τις διαλέξεις που γίνοταν εκεί. Ο Σύλλογος (Πρόνια), στην Κωνσταντινούπολη ενίσχυε τα Σχολεία της Τραπεζούντας. Από δημόσια υγεία η Τραπεζούντα ήταν σε καλή κατάσταση, χάρη στα 15 λουτρά που διέθετε. Ιδιαίτερη αξία για την Τραπεζούντα και ολόκληρο τον Πόντο έχει το όνομα του Φροντιστηρίου, η Σχολή από την οποία έβγαιναν οι δάσκαλοι του Πόντου. Το Φροντιστήριο στεγαζόταν σε ένα πολύ μεγάλο κτίριο με τρία πατώματα. Η ίδρυδή του, χάνεται μέσα στα σκοτεινά χρόνια της Τουρκοκρατίας. Βγήκε ακριβώς μέσα από το σκοτάδι για να γίνει ο φάρος του απομακρισμένου Ελληνισμού.

 

 Εξέβ' απάν σο Μποζ Τεπέ
κι είδα την Τραπεζούνταν.
Τα δάκρ(ε)α σ'ομματόπα μου
άλλο 'κι θα στεγνούνταν.

Πηγές: Ιδρυμα Μειζονος Ελληνισμού (Ελληνική Ιστορία: Πόλεις)

            ιστοσελίδα Συλλόγου Ποντίων Προσοτσάνης "Ο Πόντος"

            Kotsari.com